8-BOB
MKB –10 kodi – N95.1 – menopauza va klimakterik holati. Klimakterik davr va menopauza. Klimakteriy so‘zi (yu- noncha climacter – zina poyalari) bu: fiziologik davr, ayol organizmida umumiy o‘zgarish yuzaga keladi, jinsiy a’zo- larda involyutsion jarayoni kuzatiladi: reproduktiv funksi- ya, keyinchalik hayz siklining to‘xtashi bilan ifodalanadi. Klimakterik davr qarish bilan kechadi, hayz to‘xtashi, hayz oldi, menopauza va postmenopauzaga bo‘linadi. Klimakte- rik sindrom (KS) – bu klimakterik davrning tabiiy kechishi- ni asoratlaydigan va o‘tish davrida organizmning biologik transformatsiyasi bilan rivojlanadigan o‘ziga xos simpto-
mokompleks bo‘lib hisoblanadi.
KS o‘tish davridagi 40-70% ayollarda kuzatiladi. Uning rivojlanishi jinsiy gormonlar ishlab chiqilishining buzili- shi bilan bog‘liq. Barvaqt menopauza 40 yoshgacha va erta menopauza – 40-44 yoshda bo‘lishi mumkin. Erta menopa- uza sabablari: bachadon yoki tuxumdonlarni jarrohlik yo‘li bilan olib tashlash va tuxumdonning yetishmovchiligida kuzatiladi. Tuxumdonning yetishmovchiligi seks xromo- somalarning nuqsonida, autoimmun kasalliklarda (gipotire- oidizm, buyrak usti bezining yetishmovchiligi) va kimyo, nurli terapiya sabab bo‘ladi.
Tasnifi. Klimakteriy davrida quyidagi davrlar ajratilgan:
so‘nadi. Menopauzaning o‘rtacha yoshi – 51 yosh. Meno- pauza tug‘magan ayollarda ertaroq kuzatiladi;
Etiologiya va patogenezi. Klimakterik davr asta-sekin tuxumdon faoliyatining susayishi (birinchi 1-3 yilda), keyin esa tuxumdonda estrogenlar ajralishi to‘liq to‘xtaydi. Post- menopauzada gormonal va metabolik o‘zgarishlar sekin-asta yuz beradi. Postmenopauzada tuxumdonlar o‘zining endokrin faoliyatini va ba’zi bir gormonlar sekretsiyasini davom ettira- di. Ayollar qoni zardobidagi estradiol va estron periferik to‘qi- mada buyrak usti bezlari ishlab chiqaradigan androgenlardan hosil bo‘ladi. Estrogenlarning katta qismi androstendiondan hosil bo‘ladi. Bu, asosan, mushak va yog‘ to‘qimalarida yuz beradi. Shu sababli semiz ayollarda zardobdagi estrogen miq- dori ko‘payib, progesteron yo‘qolganligi sababli bachadon tanasi saratoni xavfi ortadi. Ozg‘in ayollar qoni zardobida estrogenlar miqdori kam bo‘lib, osteoporoz xavfi ortadi. Post- menopauzada progesteron sekretsiyasi to‘xtaydi.
Klinik belgilari va patologik holatning kelib chiqish muddatiga qarab, KS 3 guruhga ajratiladi: erta, o‘rta davo- miyli va kechki.
1-guruh – erta simptomlar:
Issiqlik quyilishlar – gipoestrogeniyaning ko‘p kuzati- ladigan belgilaridan biri. Issiqlik quyilishlari odatda 1–3 minut davom etadi va bir sutkada 5–10 marta takrorlanishi mumkin. Og‘ir holatlarda 30 martagacha kuzatiladi. Tabi- iy menopauzada bu holatlar kamroq, sun’iysida – ko‘proq kuzatiladi.
2-guruh – o‘rta davomiylik simptomlar, menopauzadan 3-5 yildan so‘ng paydo bo‘ladi, urogenital buzilishlar, teri va uning ortiqlari o‘zgarishi bilan kuzatiladi (tirnoq sinishi, quruqligi, ajinlar paydo bo‘lishi, soch qurushi va to‘kilishi). 3-guruh – kechki almashinuv buzilishlari – bu postme- nopauzal metabolik sindromi (ateroskleroz, arterial giper- tenziya, giperlipidemiya, insulinrezistentlik), nevrologik simptomlar (kognitiv, xotira, ko‘rish qobiliyati, eshitish funksiyalarining pasayishi), suyak-mushak tomonidan (os-
teoporoz, osteoartrit).
Gipoestrogeniya tufayli siydik yo‘llari epiteliysi atrofi- yasi va uretra kengayishi kuzatiladi. Bu ayollarda stressli siydik tuta olmaslikka, atrofik vaginit sababli urogenital buzilishlar dispareuniya, retsidivlanuvchi bakterial va zam- burug‘li vaginitlar yuzaga keladi.
Urogenital buzilishlar:
Estrogen defitsitida: tashqi jinsiy a’zolar terisida dist- rofiya (krauroz); qin epiteliysi yupqalanishi, quruqlashi- shi, infeksiyalanishi; uretra va siydik qovug‘ida dizuriya va infeksiyalar; bachadonda – epiteliyning yupqalashishi, shikastlanuvchanlik va sitologik o‘zgarishlar; kichik cha- noqning mushaklari va paylari: bo‘shashi, tushishi va ush- lolmasligi kuzatiladi.
Menopauza tabiiy yoki sun’iy bo‘lishidan qat’iy nazar osteoporozga olib keladi.
Osteoporoz rivojlanishiga ayollarda xavf omillari:
Osteoporoz ozuqa bilan kam miqdorda kalsiy iste’mol qilganda kuzatiladi. Premenopauzada, agar kalsiyga boy
oziq-ovqatlar (sut mahsulotlari), qabul qilinmasa, suyak to‘qimasi kamayadi.
Diagnostika. Anamnezida ginekologik va somatik ka- salliklar, operatsiyalar, sut bezi saratonining oilaviy xavfi, trombozga bor-yo‘qligini ahamiyat berish kerak. Umumiy tekshirishda: qon bosim va tana vaznini aniqlash, gineko- logik ko‘rik va sut bezlarini paypaslash.
Klimakteriyga xos gormonal o‘zgarishlari:
Klimakterik sindrom estrogendefitsit simptomokomp- leksining belgilariga asoslangan.
Tekshirish usullari:
Simptomlar |
Darajalar ballari |
|||
yo‘q |
Yengil darajali |
O‘rta darajali |
Og‘ir darajali |
|
Vazomotor |
0 |
1 |
2 |
3 |
Paresteziyalar |
0 |
1 |
2 |
3 |
Uyqusizlik |
0 |
1 |
2 |
3 |
Nevrozlik |
0 |
1 |
2 |
3 |
Melanxoliya |
0 |
1 |
2 |
3 |
Bosh aylanishi |
0 |
1 |
2 |
3 |
Artralgiya va mialgiya |
0 |
1 |
2 |
3 |
Bosh og‘rig‘i |
0 |
1 |
2 |
3 |
Yurak tez-tez urishi |
0 |
1 |
2 |
3 |
Formikatsiya (chumo- lilar yurish hissi) |
0 |
1 |
2 |
3 |
Klimakterik sindromi darajasini aniqlash:
Davolash. KSni davolash kompleks, individual, nome- dikamentoz hamda medikamentoz terapiyani (nogormonal va gormonal) o‘z ichiga oladi.
Erta vazomotor belgilarida gormonal terapiya tavsiya qilinmaydi, issiqlik quyilishlar 3 – 5 yilda o‘zi o‘tib ketadi. Urogenital buzilishlarda gormon o‘rinbosuvchi terapiya ol- gan 50% bemorlarda samara beradi. Qin, siydik yo‘llari va qovuqning asosdagi epiteliy estrogenga bog‘liq bo‘lib, me- nopauzadan 4 – 5 yildan so‘ng 30% gormon o‘rin bosuvchi terapiya olmagan ayollarda qinda atrofiya kuzatiladi.
MGT olmagan postmenopauzadagi ayollar bir yilda 3 – 5% gacha suyak to‘qimasini yo‘qotadi. Ayniqsa, birinchi
5 yilda son suyagi boshchasida 20% kompakt va g‘ovak to‘qimasi yo‘qotiladi.
Klimakterik sindromini davolash 3 bosqichdan iborat:
Menopauzal Gormonal terapiyaning asosiy prinsiplari:
Menopauzal gormonal terapiya (MGT). Ko‘rsatmalar:
MGT tavsiya qilishdan oldin ayolni, albatta, tekshirish lozim:
Tekshirgandan so‘ng, agar qarshi ko‘rsatmalar bo‘lmasa gormonal terapiyani tavsiya qilsa bo‘ladi. MGT klimakte- rik sindromda 80–90% holatlarda samara beradi. Yurak ishemik kasalligi va insult xavfini 2 marta kamaytiradi, estrogenlar aterosklerotik pilakchalar hosil bo‘lishining ol- dini oladi. Gormonal o‘rin bosuvchi terapiyaning optimal yoshi perimenopauza davri.
Gormonal terapiyasidagi estrogen turlari:
MGT tarkibida tabiiy estrogen va progestin tutuvchi vositalar bo‘lib, ular monofazali, ikkifazali va uch fazali turlarga bo‘linadi.
Estrogenli monoterapiyani bachadoni yo‘q ayollarga tavsiya qilinadi (proginova, estrofen, premarin, ovestin), yoki transdermal estrogenlar (Lenzetto®, divigel’), yoki ti- bolon – estrogen transselektiv regulyatori (ledibon, livial).
Gestagenli monoterapiya. Perimenopauzadagi BQK, adenomioz va bachadon miomasida tavsiya qilinadi. Da- volash usullari:
Kombinirlangan gormon o‘rinbosuvchi terapiya ikki yoki uch fazali estrogen-gestagen preparatlar siklik yoki uzluksiz rejimda perimenopauzadagi bachadoni bor ayollarga beriladi.
Ikki fazali estrogen-gestagen vositalar – femoston 2/10, femoston 1/10, klimonorm, klimen. Hozirgi kunda ikki fa- zali vositalarga quyidagilar kiradi:
Femoston 2/10(17b – estradiol 2,0 mg, didrogesteron 10 mg – dyufaston) va Femoston 1/10 (17b – estradiol 1,0 mg, didrogesteron 10 mg (dyufaston).
Divina (2 mg estradiol valerati, 10 mg metoksiprogeste- ron atsetat).
Klimen (2 mg estradiol valerati, 10 mg siproteron atsetat). Siklo-proginova (2 mg estradiol valerati, 0,5 mg norge-
strel).
Klimonorm ( 2 mg estradiol valerati, 0,15 mg levo- norgestrel).
Uch fazali dorilar – Trisekvens va Trisekvens-forte. Faol moddalari: estradiol va noretisteron atsetat.
Monofaz estrogen-gestagenli vositalar postmenopau- zadagi bachadoni bor ayollarga (femoston 1/5, klimodien, kliogest, pauzogest), yoki tibolon – estrogen transselektiv regulyatori (ledibon, livial) beriladi.
Monokomponentli peroral vositalar:
Femoston 1/5 (17b - estradiol 1,0 mg + 5mg didrogeste- ron-dyufaston);
Klimodien (estradiola valerat 2,0 mg + 2,0 mg dienogest); Kliogest (17b - estradiol 2,0 mg +1 mg noretisteron atsetat); Pauzogest (2 mg estradiola+1 mg noretisterona atsetata); Livial, Ledibon (tibolon 2.5 mg 28 tabletka).
Klimaktoplan – tabiiy, kompleks vosita bo‘lib hisob- lanadi. Tarkibidagi o‘simlik tabiatli komponentlar termo- regulyatsiyaga ta’sir qiladi. Dori 1–2 tabletkadan kuniga 3 marta ovqatdan yarim soat oldin yoki bir soatdan keyin og‘izda erib ketgunicha so‘riladi.
Klimadinon – bu ham tabiiy dori. Tabletkalar to‘plamda 0,02 gdan 60 dona. Ichish uchun tomchilar – 50 ml flakonda. Klimakteriyani davolashda yangi yo‘nalish selektiv est- rogen–retseptor modulyatorlari bo‘lib hisoblanadi. Ralok- sifen estrogen retseptorlarini stimullab, bir vaqtda antiest- rogen xususiyatiga ham ega. Bu vosita sut bezi saratonni davolash uchun ishlab chiqilgan, tamoksifen guruhiga kira- di. Raloksifen osteoporoz, insult va miokard infarkti xavfini
kamaytiradi.